Польскі дыплямат: Беларуская стратэгія выжываньня можа аказацца больш эфэктыўнай, чым паўстаньні ці рэвалюцыі

«Беларусь — патэнцыйна самая праэўрапейская краіна былога СССР. І я гэта пабачыў на ўласныя вочы», кажа Марцін Вайцяхоўскі.

Некалькі тыдняў таму дыплямат прэзэнтаваў сваю кнігу «Эўрапейскі выбар Беларусі. Страчаны шанец?». Сам ён называе кнігу акурат сьведчаньнем таго, як адбылася спроба адкрыць і зразумець Беларусь. Побач з адказамі на пытаньні Свабоды мы публікуем некаторыя ўрыўкі з кнігі.

Марцін Вайцяхоўскі нарадзіўся ў 1975 годзе ў Варшаве. З 1998 году працаваў у «Газэце Выборчай», быў ваенным карэспандэнтам на Балканах, асьвятляў апэрацыю NATO ў былой Югаславіі. Працаваў рэпартэрам у Кіеве і Маскве. З 2013 году быў прэс-сакратаром МЗС Польшчы, а з 2016 да 2024 году — у амбасадзе Польшчы ў Менску. Пасьля вяртаньня зь Беларусі працягвае працу ў Міністэрстве замежных справаў.

З кнігі: «Беларусь — самая эўрапейская краіна ў былым СССР, а беларусы самыя праэўрапейскія, — у гэтым больш за 20 гадоў таму мяне пераконваў вядомы ўкраінскі журналіст Віталь Портнікаў.

Ён з захапленьнем расказваў, як езьдзіць на адпачынак штогод у Беларусь, бо там так файна. Столькі эўрапейскіх помнікаў, цэркваў, палацаў, шляхецкіх сядзіб, добра захаваных могілак. І перш за ўсё тое, што там вельмі адкрытыя на Эўропу людзі, таму што гэта стагодзьдзямі было ў іхнай ДНК.

А яшчэ, сьцьвярджаў ён, калі б толькі Беларусь мела шанец далучыцца да Эўразьвязу, яна трапіла б туды хутчэй і ўпісалася б лепш, чым краіны Балтыі ці Ўкраіна, таму што яна лепш арганізаваная, людзі больш адукаваныя, працавітыя і менш дэмаралізаваныя камунізмам. Я быў у шоку і ня ведаў, што адказаць».

— Кнігу вы пачынаеце цытатай Віталя Портнікава. А які ваш вэрдыкт пра беларусаў пасьля 8 гадоў працы ў Беларусі?

— Гэтаму акурат прысьвечаная мая кніга. Калі я ўпершыню пачуў гэтую думку, то не адразу зразумеў, што гэта значыць. Працуючы ў Беларусі, я змог у гэтым пераканацца. Але неабходна ўдакладніць, каб ня ўводзіць аўдыторыю ў зман.

На маю думку, Беларусь — патэнцыйна самая праэўрапейская краіна былога СССР. Гэта тычыцца і гісторыі, і мэнталітэту. Гэта ў ДНК беларусаў, і я гэта пабачыў на ўласныя вочы. Думаю, што кожны, хто правядзе зь беларусамі трошкі больш часу, мае шанец у гэтым пераканацца. Гэта вельмі праэўрапейскі народ, паколькі на гэтай зямлі вякамі суіснавала заходнеэўрапейская і ўсходнеэўрапейская культура, каталіцызм і праваслаўе.

Нездарма самы ўсходні горад Эўропы, які меў Магдэбурскае права, — гэта Магілёў. Паводле гэтага права жылі гарады Заходняй Эўропы. Пра гэта мала хто ведае ў сьвеце, а беларусы ведаюць і ганарацца гэтым. Паглядзіце, якая ратуша ў Магілёве, якія строі носяць мясцовыя раднікі. Яны цудоўна разумеюць, што гэты горад вельмі моцна пераплецены з эўрапейскай культурай.

Сёньня, тым ня менш, гэта мала на што ўплывае. Але ў спрыяльных умовах Беларусь і беларусы маглі б даволі лёгка рэалізаваць свой эўрапейскі патэнцыял. Пакуль, на жаль, такіх умоваў няма, таму наша гаворка даволі тэарэтычная. Але пра гэта неабходна памятаць і разумець, што гэты патэнцыял будзе існаваць даволі доўга.

— Як такое магчыма, што такі праэўрапейскі народ мае самую антыэўрапейскую ўладу ў Эўропе?

— Ня мне гэта ацэньваць, але здаецца, што гэта справа пэўнага гістарычнага досьведу. У розных народаў розныя традыцыі і розныя адказы на выклікі, складанасьці і праблемы. Ёсьць народы, у якіх змаганьне і пратэст у крыві, нават калі гэтыя спробы асуджаныя на паразу, а ёсьць народы, якія выбіраюць адаптацыю, выбіраюць прыстасаваньне, каб выжыць.

Выбар тактыкі беларусаў — гэта наступства шматвяковага гістарычнага досьведу. Каток гісторыі так часта праяжджаў празь Беларусь, што прасьцей за ўсё было прыстасавацца. У XX стагодзьдзі гісторыя Ўсходняй Эўропы была вельмі складанай, але на тэрыторыі Беларусі яна была асабліва цяжкой.

Кожны народ робіць уласныя высновы, і гісторыя ацэніць, хто меў рацыю і выбраў слушную тактыку.

З кнігі: «Беларусы ад прыроды недаверлівыя як людзі зь вясковай мэнтальнасьцю, якую яны часам спрабуюць адмаўляць, адхрышчвацца ці нават хаваць, але яна ўсё роўна зь іх выходзіць. Яны добрыя па натуры, прастадушныя, прыязныя, але арыентаваныя перш за ўсё на задавальненьне ўласных патрэбаў.

Беларусы адкрываюцца перад іншымі толькі тады, калі пазнаюць іх лепш або калі знаёмяцца з кімсьці, хто карыстаецца аўтарытэтам або павагай. Яны рэдка адкрываюцца зь першай, другой ці нават трэцяй спробы. Часам даводзіцца знаёміцца зь імі гадамі, перш чым яны пачнуць ставіцца да цябе, як да свайго.

Але як толькі яны давяраюць вам, гэта застаецца на ўсё жыцьцё, і яны ставяцца да вас як да члена сям’і».

— Вы трапілі ў польскае пасольства даволі выпадкова. Ці шкадавалі вы пасьля, што трапілі ў Менск?

— Шкадаваньня не было. Спачатку была невядомасьць. Першы час працы ў мяне было пазытыўнае зьдзіўленьне, што тут лепш, чым я спадзяваўся. Гэта быў даволі спакойны час, ад 2016 году.

Пасьля было трошкі расчараваньня, бо выявілася, што некаторыя стэрэатыпы маюць у сабе зерне праўды. Мяне расчаравала тое, што палітычная эліта Беларусі магла не паўтараць тую самую памылку, не ўваходзіць у тую саму раку, але яны гэта зрабілі і апынуліся ў тым самым месцы, дзе былі раней, а нават горшым.

З кнігі: «Я ехаў па праспэкце Дзяржынскага, зьдзіўляючыся, як гэта магчыма, што тут яшчэ ўшаноўваюць такога тырана, злачынцу і дэгенэрата. Але, з другога боку, я быў станоўча зьдзіўлены тым, як Менск сустрэў мяне сваёй сучаснасьцю.

Гэты кантраст заўсёды суправаджае ў Беларусі. Старое зьмешваецца з новым. Савецкасьць пераплятаецца з сучаснасьцю, і наадварот. З маім зьдзіўленьнем і раздваеньнем асобы пазьней пагадзіліся многія нашы госьці.

Стэрэатып Беларусі ў Польшчы — гэта галеча, калгас і адсталасьць. Але калі вы бачыце нешта іншае ў рэальным жыцьці ці, прынамсі, ня проста вобраз са стэрэатыпу, узьнікае кагнітыўны дысананс. Але таксама ня трэба паддавацца ілюзіям, ашукваць сябе тым, што ўсё прыгожа. Беларусы — майстры добрага ўражаньня».

— Падчас працы вы мусілі сустракацца з рознымі беларускімі чыноўнікамі. Ці сапраўды яны такія антыпольскія і антыэўрапейскія, як можа здавацца зь іх рыторыкі на прапагандысцкіх каналах?

— Наўрад ці, пазытыўнага стаўленьня значна больш. Але тыя людзі, якія займаюць сёньня важныя публічныя пасады, ня могуць дэманстраваць такі падыход. Цяпер пануе іншы трэнд. Беларускія чыноўнікі выдатна разумеюць, чаго ад іх чакаюць у гэты момант. Пасьля 2020 году адбыліся зьмены, і частка з тых людзей, хто дэманстраваў сымпатыю да эўрапейскай культуры і каштоўнасьцяў, ужо не займаюць сваіх пасадаў.

Калі гаварыць пра звычайныя адносіны паміж людзьмі, то гэтыя адносіны добрыя. Перад 2020 годам і пасьля шмат беларусаў езьдзіла ў Польшчу і іншыя краіны Эўропы. Яны бачылі, як усё выглядае насамрэч і што гэта зусім ня так, як паказваюць дзяржаўныя мэдыя.

— А якім быў Уладзімер Макей?

— Ён разумеў, што Беларусь павінна быць незалежнай дзяржавай і што незалежнасьць — гэта ня толькі сьцяг і герб. Ён быў перакананы, што незалежнасьць — гэта і ідэнтычнасьць, пачуцьцё супольнасьці, адкуль мы і куды ідзём. І ён хацеў будаваць дзяржаву на гэтым фундамэнце з розных гістарычных досьведаў, і 300-гадовай даўніны, і XX стагодзьдзя: БНР, БССР, Заходняя Беларусь. Гэта значна шырэй, чым улады бачаць сёньня.

Але трэба заўважыць, што Макей быў асьцярожны і разумеў, дзе мяжа і што можна сабе дазволіць рабіць. Ён казаў мне і іншым дыпляматам, што Беларусь можа зьмяніцца праз эвалюцыйнае разьвіцьцё і адкрыцьцё крок за крокам. Макей верыў, што так Беларусь можа стаць бліжэй да іншых эўрапейскіх дзяржаваў.

На жаль, 2020 год прыпыніў гэтую тэндэнцыю, і ўся гэтая візія аказалася паразай.

З кнігі: Пасьля сьмерці Макея ў Менску зрабілася яшчэ больш сумна. Былі здагадкі, ці была яго сьмерць натуральнай і ці мог такі чалавек, як ён, скончыць жыцьцё самагубствам. Гаварылася, што ўлады нават таемна прыцягнулі незалежных экспэртаў з Эўропы, каб праверыць, што стала прычынай сьмерці.

Усе пагадзіліся, што незалежна ад таго, ці сапраўды Макей скончыў жыцьцё самагубствам, ці хтосьці яму дапамагаў, пасьля яго адыходу ў Беларусі лепш ня стане.

— Але ці была гэтая палітыка адкрыцьця шчырай, ці проста сытуацыйнай тактыкай?

— Ня ведаю. Але ў палітыцы няма значэньня, ці нешта шчырае, ці не, галоўнае — які вынік гэта прыносіць. Патэнцыйна гэта магло прывесьці да пераменаў, але гэты працэс быў вельмі кароткі і не такі глыбокі, які мог быць.

Магчыма, менавіта таму гэта і было спынена, паколькі нехта ўбачыў, да чаго гэта можа прывесьці. У палітыцы важныя факты. Калі б гэты працэс скончыўся эфэктыўна, то ніхто б не пытаўся, былі гэта шчырыя дзеяньні ці не.

— У 2016 годзе пачаліся актыўныя паездкі польскіх палітыкаў у Менск, гаварылася шмат пра пачатак новых адносінаў. Ці была тая палітыка эфэктыўнай для Польшчы?

— Той новы разьдзел адносінаў не пачаўся выпадкова. Беларусь тады не прызнала анэксіі Крыму, у 2015 годзе Беларусь была мэдыятарам паміж Украінай і Расеяй, яна жадала не дапусьціць праліцьця крыві. Беларусь вызваліла палітвязьняў і разьвязвала палітычны крызіс, які пачаўся ў 2010 годзе. І толькі пасьля гэтага Захад зьняў санкцыі і пагадзіўся на дыялёг.

То бок гэта не была нейкая наіўная палітыка, а адказ на крокі Беларусі. Але гэта не ўдалося. Кожны з бакоў меў розныя чаканьні. Захад спадзяваўся, што Беларусь будзе зьмяняцца хутчэй і больш. Але, як паказаў час, Менск праводзіў нешта накшталт імітацыі зьменаў. І пасьля ён усім паказаў, якая была прырода гэтых пераменаў і што для яго самае важнае.

З кнігі: Інвэстыцыямі ў Беларусь былі зацікаўленыя польскія вытворцы ўгнаеньняў, страхавая, банкаўская і фармацэўтычная галіны.

Але з гэтага нічога ня выйшла. Калі перамовы ўваходзілі ў фінальную фазу, польскія інвэстары звычайна чулі: мы ня пойдзем з вамі ў партнэрства, бо баімся, што вашы тэхналёгіі заменяць нашы і нам давядзецца звальняць супрацоўнікаў.

Буйны банк мы вам не прададзім, таму што калі мы вам яго прададзім, расейцы адразу захочуць скупіць астатнія банкі.

Мы ня будзем прадаваць вам нашу найбуйнейшую страхавую кампанію, таму што мы ня хочам страціць кантроль над рынкам.

Мы ня пойдзем у супольны бізнэс угнаеньняў, бо інакш Расея закрые нам танны газ, безь якога вытворчасьць у гэтай галіне будзе стратнай.

Кіраўнікі польскіх прадпрыемстваў, асабліва найбуйнейшых, былі ў шоку і ехалі зь Беларусі, паціскаючы плячыма: вы нас ня хочаце, вы баіцеся рызыкі і канкурэнцыі, таму будзем шукаць іншыя рынкі, якія нас хочуць.

— Ад часткі ўдзельнікаў пратэстаў 2020 году можна сёньня пачуць, што яны былі памылкай. Бо калі б не было пратэстаў, то, магчыма, той больш лібэральны курс захаваўся б, а гэта дало б грамадзтву больш магчымасьцяў да дзеяньня. Ці згодныя вы з гэтым, бо вы кажаце, што гэта і так была імітацыя?

— Гэта павінны вырашыць самі беларусы. Але такія ж дыскусіі наконт паўстаньняў ня раз былі ў нас. Большасьць зь іх пацярпела паразу, посьпехам скончылася толькі адно — Вялікапольскае паўстаньне. У палякаў таксама былі спробы, і яны да сёньня спрачаюцца, што было лепш: рабіць паўстаньне і несьці наступствы або прыстасоўвацца, дамаўляцца і спрабаваць разьвівацца.

Мы, палякі, у выніку сёньня там, дзе мы ёсьць. Але кожная краіна павінна сама правесьці такі дыялёг, размову і ацэнкі сваёй гісторыі.

— Чаму сёньня Польшча абвешчаная ў Беларусі ворагам нумар адзін? Будзьма шчырымі, гэта ня самая магутная дзяржава сьвету.

— Для Лукашэнкі Польшча ніколі не была простым арэхам. Магчыма, ад самага пачатку ў яго было адчуваньне, што Польшча глядзіць на яго крытычна. Другая прычына — гэта падзеі 2020 году і помста, эмоцыі. Заўсёды складана прызнаць уласную віну і свае паразы, прасьцей абвінаваціць кагосьці.

Таму Польшча і Літва сталі ахвярнымі казламі. Таму ўсё, што мы цяпер чуем, — гэта наступства эмоцый. Думаю, што гэта таксама заданьне, якое Беларусь атрымала ад Масквы.

Расея не займаецца нападкамі на Польшчу, бо, пэўна, ня лічыць, што Польшча на тым самым узроўні зь ёю, а яна павінна займацца Амэрыкай, Нямеччынай, іншымі вялікімі краінамі. Таму гэтым займаецца Менск.

Дарэчы, у савецкія часы тое самае было з Польшчай. ПНР займалася нападкамі на Заходнюю Нямеччыну значна часьцей, чым гэта рабіў СССР. Пра гэта было дамоўлена, гэта быў такі плян. Для Масквы важна было мець добрыя адносіны з ФРН, а «сабакам на ланцугу», які кідаўся на Нямеччыну, была Польшча. Думаю, што тыя самыя прынцыпы выкарыстоўваюцца і сёньня.

— А як выглядала ваша праца пасьля 2020 году?

— Да гэтага я працаваў намесьнікам пасла, але ў кастрычніку 2020 году наш амбасадар Артур Міхальскі мусіў выехаць зь Беларусі па просьбе Менску. У выніку я стаў часовым павераным, па сутнасьці, кіраўніком пасольства.

Гэта быў даволі складаны выклік. Спачатку, як і многія, я спадзяваўся, што ўсё ўнармуецца. Але пасьля 2020 году характар супрацы Менску з краінамі Эўразьвязу радыкальна зьмяніўся. Скончыліся візыты, размовы, палітычныя кантакты. Сёньня гэта хутчэй падтрымка кантактаў, гэта зусім іншая дыпляматычная актыўнасьць.

— Чым сёньня займаецца пасольства, калі адносіны такія напружаныя?

— Фармальныя кантакты не спыняюцца, бо дыпляматычных адносін ніхто не спыняў. У Беларусі працуюць і іншыя дыпляматы.

Большасьць краінаў зьменшыла ўзровень прадстаўніцтва, але дыпляматы сустракаюцца, удзельнічаюць у розных мерапрыемствах. У дыпляматаў ёсьць, наколькі гэта магчыма, кантакты з пэўнымі грамадзкімі групамі. Палякі працягваюць выдаваць візы, асабліва пасьля 2020 году гэта была нашая вялікая задача, каб дапамагчы тым, хто цярпіць ад рэпрэсій.

Зараз мы будуем у Менску новую амбасаду, я пачаў гэты працэс у красавіку 2021 году. Будаўніцтва падыходзіць да канца.

— А чаму пасьля прыходу новага ўраду летась у Польшчы выдача візаў прыкметна зьменшылася і ўзьнікла шмат перашкодаў?

— Адной з прычынаў стала тое, што адбылося ў Польшчы. Гэта не датычыць наўпрост Беларусі, але адбываліся пэўныя парушэньні з выдачай візаў, і гэта паўплывала на працэдуры і дынаміку працы.

Другая прычына ў тым, што склад нашай дыпмісіі вельмі абмежаваны, і гэта было рашэньнем беларускіх уладаў. Людзі, якія застаюцца ў Менску, проста ня ў стане выдаваць больш візаў.

— Як за пяць апошніх гадоў зьмянілася беларускае грамадзтва?

— Людзі стомленыя, і гэта галоўнае. У іх стала значна менш надзеі. Шмат хто зь людзей, якія набліжалі перамены, або выехалі, або сядзяць у турмах, а іншыя проста ня хочуць зараз пра гэта ўспамінаць. Яны разумеюць, якія рэпрэсіі іх за гэта чакаюць. Нехта зь іх задае сабе пытаньне, пра якое вы згадвалі: а ці ня трэба было ўсё рабіць інакш?

Бясспрэчна, адбыўся вялікі крок назад. Такім крокам, апрача выбараў 2020 году, стала вайна ва Ўкраіне і падтрымка Менскам Расеі. Гэта быў апагей самаізаляцыі, і менавіта ён найбольш засмучае людзей.

З кнігі: Жаданьне прыстасавацца да рэалій і выжыць з найменшымі ўласнымі стратамі дамінуе ў беларусаў над змагарным інстынктам. Нягледзячы на тое, што на працягу ўсёй гісторыі яны былі вядомыя як выдатныя салдаты, гістарычны досьвед і страты, панесеныя гэтай нацыяй, прывялі да таго, што канфармізм і апартунізм узялі верх над воляй да супраціву.

Гэта ня варта асуджаць. Гэта беларуская стратэгія выжываньня, якая ў пэрспэктыве можа аказацца больш эфэктыўнай, чым паўстаньні ці рэвалюцыі...

— А што было самае складанае ў вашай працы ў Менску?

— Самым складаным было пераканаць, што нашы заявы і дзеяньні не накіраваныя супраць Беларусі. Мы мусілі даводзіць, што для нас важна, каб Беларусь была незалежнай краінай, і што гэтаму служаць нашы дзеяньні. Мы спрабавалі пераконваць, што людзям трэба даць шанец выказаць іх думку.

Гэта не ўдалося да гэтага часу. Але які б польскі дыплямат ні быў у Менску, ён будзе рабіць менавіта так і будзе так гаварыць пра свае мэты. Магчыма, камусьці гэта ўдасца.

— З экранаў тэлевізара чыноўнікі кажуць пра гатоўнасьць да дыялёгу.

— Але за гэтымі словамі не відаць гатоўнасьці да дыялёгу, няма канкрэтыкі. У дыялёгу дзеля дыялёгу няма сэнсу. Неабходна, каб дыялёг нас неяк набліжаў адзін да аднаго і вырашаў пэўныя праблемы. Тыя спробы, якія апошнім часам рабіліся, не прынесьлі такога рашэньня. Пакуль жа гэта проста лёзунгі, прапаганда і, магчыма, дэзынфармацыя.

— Некалькі дзён таму Лукашэнка заявіў, што Польшча не хацела размаўляць пра Анджэя Пачобута.

— Гэта няпраўда. Мы гаварылі і гаворым пра палітвязьняў увесь час, у тым ліку пра Пачобута. І гэта акурат той прыклад, калі, нягледзячы на заявы пра дыялёг і размовы, нішто, апрача словаў, не зьмяняецца.

— Што для вас падчас працы ў Менску было самае нязвыклае?

— Нечаканым было ўбачыць, наколькі добра арганізаванай краінай зьяўляецца Беларусь. Магчыма, Беларусь — гэта найлепш арганізаваная краіна былога СССР. Людзі ў Беларусі вельмі працавітыя, сумленныя. У іх штосьці, што называецца этас.

Часам, магчыма, нават занадта. Яны гатовыя паважаць закон і трымацца правілаў, нават калі яны не да канца законныя і рацыянальныя.

Калісьці, яшчэ да 2020 году, адзін польскі палітык, які бываў ва Ўкраіне, пасьля некалькіх дзён у Беларусі сказаў: «Ва Ўкраіне няма дзяржавы, але ёсьць свабода. А ў Беларусі няма свабоды, але ёсьць дзяржава». Нешта ў гэтым ёсьць.

— Якая мясьціна ў гэтай дзяржаве для вас самая ўлюбёная?

— Месца, якое мяне заўсёды захапляла ў Беларусі, — гэта Браслаўскія азёры і Браслаўшчына. Гэта надзвычай прыгожы куток Беларусі і да гэтай пары невядомы. Прыйдзе момант, калі людзі змогуць туды езьдзіць і пераканацца, якое прыгожае гэтае месца, які ў яго вялікі турыстычны патэнцыял, а жыхары гэтага рэгіёну змогуць няблага зарабіць.

З кнігі: «Другі бок ня сьпіць і спрабуе стварыць новага савецкага чалавека — homo sovieticus novus — каб ён мог паслухмяна жыць у цяперашніх рэаліях, лічыць іх слушнымі і ў цэлым выгаднымі для сябе.

Ці будзе пасьпяховай такая апэрацыя стварэньня новага чалавека? Іду ў заклад, што ў Беларусі, у доўгатэрміновай пэрспэктыве, — не. Традыцыйны прагматызм гэтага грамадзтва гарантуе, што людзі будуць думаць тое, што думаюць, нават калі будуць на першы погляд пагаджацца. І калі ўзьнікнуць адпаведныя ўмовы, яны або скажуць уголас, што думаюць, або проста зробяць.

Ці можам мы ім неяк дапамагчы? У першую чаргу, падтрымліваючы тых, хто хоча нешта зьмяніць, каб іх мысьленьне не загінула, як дома, так і за мяжой. Каб яны ня страчвалі надзеі і веры ў будучыню, нават калі яна ня стане рэальнасьцю адразу. Гэта праграма на доўгія гады наперад.

Сытуацыя ў рэгіёне і ва ўсім сьвеце не дадае аптымізму. Але палякі перажылі 123 гады падзелаў і дажылі да доўгачаканай свабоды. Варта пажадаць беларусам, каб іх шлях быў карацейшы і менш выбоісты. Як сказаў мне перад ад’ездам зь Беларусі праваслаўны сьвятар у Менску: «Ня страчвай надзеі, бо няма нічога вечнага, акрамя Бога».